Nga ngỏ lời ‘làm lành’, mời hàng trăm doanh nghiệp phương Tây trở lại: Liệu ai muốn ‘mạo hiểm’ lần nữa khi hàng trăm tỷ USD rót suốt 30 năm chỉ còn là quá khứ?

Gần đây, Điện Kremlin đã nỗ lực thu hút các doanh nghiệp phương Tây quay trở lại Nga. Tuy nhiên, chuyên gia đánh giá triển vọng này rất mong manh. Phần lớn các tập đoàn phương Tây không còn mặn mà, cũng không còn nhu cầu “phiêu lưu” ở Nga thêm lần nữa.

*Bài viết thể hiện quan điểm của Giáo sư khoa học chính trị Thane Gustafson tại Đại học Georgetown, Washington, D.C., Mỹ. Ông chuyên về chính trị và lịch sử chính trị của Nga. Ông có bằng khoa học chính trị và hóa học của Đại học Illinois và bằng tiến sĩ của Đại học Harvard.

Trong vài tuần gần đây, các quan chức Nga đã gợi mở ý tưởng rằng một khi chiến sự tại Ukraine kết thúc, các công ty phương Tây – đặc biệt là từ Mỹ – sẽ được chào đón trở lại. Chính quyền Tổng thống Trump cũng đã tỏ ra quan tâm đến lời đề nghị này. Nhưng câu hỏi đặt ra là: Liệu viễn cảnh đó có thực tế? Và liệu các khoản đầu tư cũng như các liên doanh phương Tây có quay trở lại?

“Không ai tắm hai lần trên cùng một dòng sông, bởi dòng sông không còn như trước và con người cũng đã đổi thay”. Câu nói nổi tiếng của Triết gia Hy Lạp Heraclitus đúng với nước Nga hiện tại.

Vào thập niên 1990, sau khi Liên Xô tan rã, doanh nghiệp phương Tây đổ xô vào Nga. Trong suốt 30 năm sau đó, họ đầu tư hàng trăm tỷ USD. Họ không chỉ mang theo vốn, mà còn đầu tư công nghệ và kinh nghiệm quản lý. Bằng nhiều cách, họ đã giúp Nga hội nhập sâu vào kinh tế toàn cầu.

Nhưng di sản đó giờ gần như đã bị xóa sạch. Hàng trăm công ty phương Tây đăng ký hoạt động tại Nga giờ chỉ còn trên giấy tờ. Số ít công ty còn hoạt động thực chất đang bị mắc kẹt. Họ không thể rút lui khỏi thị trường hoặc buộc phải bán tài sản giá rẻ cho thực thể được nhà nước Nga hậu thuẫn.

Hệ quả là mạng lưới xây dựng công phu suốt ba thập kỷ dần tan rã. Mối quan hệ tài chính giữa Nga và và phương Tây gần như biến mất. Các lệnh trừng phạt cũng đang siết chặt dòng xuất khẩu chiến lược của Nga như dầu mỏ và khí đốt.

Dù một số mặt hàng và công nghệ lưỡng dụng vẫn được giao dịch qua các bên trung gian, động lực thực sự tạo ra giá trị là việc chuyển giao trực tiếp chuyên môn mà các công ty phương Tây từng mang lại gần như không còn.

Ngay cả khi xung đột tại Ukraine chấm dứt và các lệnh trừng phạt được dỡ bỏ, viễn cảnh phương Tây trở lại đầu tư tại Nga vẫn rất khó xảy ra. Bởi nước Nga của hôm nay đã không còn là “dòng sông cũ”. Những khoảng trống kinh tế nơi phương Tây từng đổ vào để kiến tạo lại nền kinh tế giờ đã được người Nga lấp đầy.

Tại Moscow, bảng hiệu của các tập đoàn phương Tây đã được thay bằng tên doanh nghiệp Nga. Các ngân hàng nước ngoài đã bị thay thế bằng ngân hàng trong nước. Từ bán lẻ đến thương mại điện tử, Nga giờ đây vận hành như một nền kinh tế thị trường phát triển và không còn phụ thuộc vào phương Tây.

Tuy nhiên, cuộc xung đột tại Ukraine khiến chi tiêu quốc phòng phình to, trong khi nhiều ngành khác rơi vào tình trạng thiếu đầu tư hoặc trì trệ. Một số lĩnh vực, đặc biệt là sản xuất, vẫn cần kỹ năng, công nghệ cũng như vốn của phương Tây.

Ngành dầu khí là ví dụ điển hình. Thập niên 1990, các công ty phương Tây tiến vào Nga, mang theo đầy đủ dịch vụ. Với nguồn vốn và các phương pháp quản trị hiện đại, họ đã giúp hồi sinh những mỏ dầu cũ và khởi động nhiều dự án mới thông qua các liên doanh.

Nhưng quá khứ đó khó lặp lại. Nhiều công ty dầu khí phương Tây vẫn chưa nguôi ngoai sau những tổn thất trong quá khứ. Giờ đây, họ có nhiều lựa chọn hấp dẫn hơn tại các quốc gia nhiều tiềm năng và thân thiện hơn về chính sách. Quan trọng hơn, tương lai của ngành dầu khí đang là dấu hỏi lớn, vì các tập đoàn năng lượng lớn dần chuyển hướng sang hóa dầu và năng lượng tái tạo. Trong bối cảnh đó, Nga không có nhiều lợi thế.

Lĩnh vực ô tô và vận tải cũng tương tự. Các nhà sản xuất phương Tây từng đặt nhiều kỳ vọng vào việc hiện đại hóa ngành công nghiệp của Nga. Nhưng kể từ năm 2022, tất cả đều đã rút lui, không ít trong số đó phải gánh khoản lỗ lớn. Trong khi đó, ngành giao thông phương Tây đang trải qua cuộc chuyển mình, hướng đến xe điện và đường sắt cao tốc. Do đó, họ không có nhu cầu cũng chẳng còn động lực để thử mạo hiểm tại Nga.

Còn với Trung Quốc – đối tác mà Nga kỳ vọng thay thế phương Tây, các doanh nghiệp nước này đẩy mạnh xuất khẩu sang Nga nhưng chủ yếu dưới dạng hàng hóa thành phẩm. Họ ít đầu tư hoặc chuyển giao công nghệ. Các ngân hàng Trung Quốc thì dè dặt với dòng vốn. Việc thay thế đồng USD bằng đồng nhân dân tệ cũng không mang lại lợi ích thật sự khi Trung Quốc liên tục phá giá tiền tệ vì mục tiêu trong nước.

Trong bối cảnh đó, không khó hiểu khi Nga tìm cách thu hút nhà đầu tư phương Tây quay lại. Nhưng phương Tây hôm nay đã không còn giống như 30 năm trước. Những khoảng trống từng có sau khi Liên Xô tan rã nay đã kín chỗ. Giờ đây, họ chọn con đường khác. Nước Nga không còn như trước và phương Tây cũng đã đổi thay.